Prve kafane javljale su se u Turskoj, u Carigradu, od sredine XV veka, a u Srednjoj Evropi najpre u Beču. Srbi, koji su pod turskim uticajem prihvatili uživanje u kafi, vole da kažu da je prvu kafanu u Beču 1684. otvorio jedan Srbin, rodom iz Sombora. To je bio, po podacima, Ivan Koljčić, koji je od bečkih vlasti preuzeo tovar kafe, zaplenjene od Turaka, prilikom njihove opsade Beča. Somborac je kao špijun među Turcima učinio velike usluge austrijskoj vojsci, pa je na ovaj način bio nagrađen.
Kafane su postale prava institucija, u njima su se okupljali ugledni građani; uz kafu su čitali novine i pretresali političke i društvene događaje i dogovarali se o poslovima. Tim trendom one su nastajale i u Novom Sadu, prvom slobodnom kraljevskom gradu u Južnoj Ugarskoj.Teško je govoriti o tome koja kafana je bila prva otvorena, pa ćemo pomenuti par njih koje su bile prve gostionice na teritoriji Novog Sada,
U današnjoj Temerinskoj ulici, koja je više puta menjala svoje ime, krajem 18. i većim delom 19. veka, bila je tako velika koncentracija kafana, gostona i birtija da je svaka četvrta kuća pružala neke ugostiteljske usluge. U jednom periodu od 1850. do 1900. godine, Temerinska ulica je imala 106 kuća, a 27 kafana.
Bela lađa, stara popularna novosadska gostionica, koja je postojala od sredine XIX veka do pedesetih godina ovog veka, u prizemnoj kući u današnjoj Njegoševoj br.5, koja se nekada po njoj zvala ulica Bele lađe, odnosno na nemačkom Weisse Schiff-Gasse i na mađarskom Feherhajo utca.U kući negdašnje ‘Bele lađe’donedavno su bili smešteni neki organi gradske uprave. Godinama je bila sastajalište uglednih novosadskih građana, političara, književnika, novinara, slikara, advokata, lekara i drugih. U njoj se najviše politiziralo i debatovalo, za razliku od Kamile i drugih boemskih kafana, gde se ćaskalo i veselilo uz šalu. Ne zna se tačno kad je Bela lađa otvorena, ali se već 1822. spominje gostionica Alba navis (Bela lađa). Ima o njoj pomena i kasnije. Ona je jedina ostala čitava u celoj ulici u bombardovanju 12. juia 1849. Češki istoričar i putopisac Sigfrid Kaper navodi da je 1850. odseo u Beloj lađi kad je obilazio Podunavlje.
Zanimljiva je bila i kafana “Obilić”, gde je u dvorištu sa zadnje strane bilo moguće ostaviti i namiriti konje dok se obavljaju razni poslovi po varoši. To je bio poslednji “motel” za konje u Novom Sadu. U čuvenoj kafani kod “Kamile” (ugao Miletićeve i ulice Jovana Subotića, preko puta Rusinske crkve) skupljala se znamenita ekipa građana uvaženih profesija. Doktori, advokati, profesori i trgovci.
Na mestu današnje muzičke škole u Njegoševoj ulici krajem 18. i početkom 19. veka, radila je velika gostionica “Kod fazana”, po kojoj je i ulica dobila naziv Fazanova ulica. Poznato je da je Konstantin Popović Komoraš u kafani Fazan (u današnjoj Njegoševoj ulici, kod Trifkovićevog trga) sa svojom družinom priređivao pozorišne predstave. Srpsko narodno pozorište je prve predstave držalo kod Zelenog venca, a kasnije kod Kraljice Jelisavete . (Kasnije je to bio Hotel Vojvodina).
Starije kafane su bile i “Minhenska pivnica” u današnjoj ulici Modene, koja je srušena, a na tom mestu je Tanurdžić izgradio poslovno-stambenu zgradu u kojoj je bio smešten hotel “Rex”, odnosno današnji hotel “Putnik”.
Na mestu današnje Matice srpske bila je problematična gostionica “Turski han”. Važila je za veoma ozloglašeno mesto, jer je pored redovnih pijanki i tuča među građanima nižeg statusa, bila i sedište kartaroša i kockara. Ubrzo posle uspostavljanja prvog Magistrata u Novom Sadu, sporazumela su se oba senata da u korist grada podignu stovarište u kome će moći ostavljati svoju robu oni trgovci koji odsedaju u Novom Sadu. Magistrat je odredio “da svi trgovci iz Turske pri proputovanju ne smeju drugde, nego u hanu odsesti”. Prvi zakupci “Turskog hana” bili su Atanasije i Kosta Todorović, a glavni gosti grčki i turski trgovci. Od srpskog življa u ovu kafanu svraćao je bogatiji sloj društva, zanatlije, trgovci i obrazovani ljudi.
Od 1854, kada je otvorena, kafana (a ujedno i hotel) Kraljica Jelisaveta (ili Eržebet, kako su je nazivali Mađari) igrala je vidnu ulogu u društvenom životu Novog Sada. U ovom prostranom zdanju bilo je mesta i za dnevno pijenje kafe, naročito u prepodnevnim časovima, za ručkove hotelskih gostiju, a večerom za razne kulturne i zabavne priredbe, kakva je bila i proslava 300 godišnjice Šekspirovog rođenja 1864, u organizaciji Laze Kostića. Čuveni su bili dočeci Nove godine kod Jelisavete, odnosno Kraljice Marije (čiji je zakupnik pred rat bio Karlo Zapletal – Štolc).U međuratnom periodu, umesto mađarske, ova kafana dobila je 1922. ime jugoslovenske vladarke, kraljice Marije (danas Vojvodina).
Krajem XVIII veka afirmisala se kafana „Zeleni venac“, na glavnom trgu, gde je kasnije bila „Sloboda“, posle II svetskog rata Dom JNA, a danas je Vojvođanska banka. U ovu kafanu zalazili su ugledni građani, koji su sebe smatrali „društvenim kremom“. Pored kafe ovde se točilo i pivo, čitane su bečke i peštanske novine, obešene na okvire od trskovca, a uveden je i bilijar, što je Dositej Obradović kritikovao kao prazno dangubljenje. Tu je dolazio i čuveni Zaharija Orfelin, koga su građani respektovali, ne toliko zbog književnih radova, bakroreza i kaligrafije, koliko po tome što je bio znalac vinarstva, autor poznate knjige ‘Iskusni podrumar’.U tom zdanju bila je velika sala, u kojoj su priređivani balovi, koncerti, zabave, pozorišne predstave, držane skupštine Matice srpske, a 25. novembra 1918. tu se sastala i Velika narodna skupština, koja je izglasala prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji.
